Kısa Çalışma Düzenlemesi Hakkında Genel Açıklamalar
İlk defa Çin Halk Cumhuriyeti'nin Vuhan şehrinde tespit edilen ve 11 Mart 2020'de Dünya Sağlık Örgütü ("DSÖ") tarafından "pandemi" olarak tanımlanan Covid-19, pek çok alanda olduğu gibi iş hukuku alanında da etkilerini doğurmaktadır. Hastalığın bulaşıcı doğasının etkilerini en aza indirmek için hem küresel hem de ülkesel anlamda başvurulan tedbirler, ekonomik hareketliliğin yavaşlamasına ve bunun doğal bir sonucu olarak işveren maliyetlerinin artmasına sebep olabilmekte, işveren maliyetlerinin azaltılabilmesi için işçilerin işten çıkarılması gündeme gelebilmektedir. Bu kapsamda; istihdam maliyetlerini azaltan ve aynı zamanda istihdamda sürekliliği sağlayan bir uygulama olan kısa çalışma, Covid-19'dan etkilenen işverenlerin başvurabileceği bir alternatif olarak karşımıza çıkmaktadır.
Kısa çalışma; genel ekonomik, sektörel, bölgesel kriz veya zorlayıcı sebeplerle işyerindeki haftalık çalışma sürelerinin geçici olarak en az üçte bir oranında azaltılması veya süreklilik koşulu aranmaksızın işyerinde faaliyetin tamamen veya kısmen en az dört hafta süreyle durdurulması hallerinde, işyerinde üç ayı aşmamak üzere sigortalılara çalışamadıkları dönem için gelir desteği sağlayan bir uygulamadır.
Evet, Covid-19 kısa çalışma başvurusu yapılması için imkân vermektedir. İŞKUR tarafından yapılan açıklamalar uyarınca Covid-19 "dışsal etkilerden kaynaklanan dönemsel durumlardan ileri gelen zorlayıcı sebep" olarak kabul edilmektedir. 25.03.2020 tarihinde kabul edilen 7226 sayılı Kanun ile Covid-19 nedeniyle yapılacak kısa çalışma başvurularının en çok 60 gün içinde sonuçlandırılacağı düzenlenmiştir.
Kısa çalışma başvurusu işçiler adına işveren tarafından yapılmaktadır.
Kısa çalışma başvurusu, İŞKUR tarafından talep edilen belgelerin (kısa çalışma talep formu ve kısa çalışma yaptırılacak işçilere ilişkin bilgileri içeren liste) usulüne uygun olarak doldurulmuş ve ıslak imzalı versiyonlarının her bir işyeri için ayrı ayrı ve o işyerinin bağlı bulunduğu İŞKUR hizmet merkezine mail ortamında iletilmesi ile yapılmaktadır.
Kısa çalışma yapacak işverende özel bir koşul aranmamaktadır. Ancak kısa çalışma yapacak işverenin İŞKUR başvurularının değerlendirilebilmesi için İŞKUR nezdinden kayıtlı bir işveren olması gerekmektedir. Şu kadar ki, 25.03.2020 tarihinde kabul edilen 7226 sayılı Kanun'a göre Covid-19 nedeniyle yapılacak kısa çalışma döneminde, işveren tarafından ahlak ve iyi niyet kurallarına aykırılık harici bir nedenle fesih gerçekleştirilmemiş olması aranacaktır. Her şekilde başvurunun değerlendirilmesi İŞKUR'un inisiyatifindedir
Covid-19 nedeniyle kısa çalışma yapmak üzere işveren tarafından belirlenecek işçilerin (i) kısa çalışma yaptırılacak işçilere ilişkin bilgileri içeren listede yer alması ve (ii) kısa çalışmanın başladığı tarihte 4447 İşsizlik Sigortası Kanunu uyarınca çalışma süreleri ve işsizlik sigortası primi ödeme gün sayısı bakımından işsizlik ödeneğine hak kazanmış olması gerekmektedir. Bu bakımdan, kısa çalışmanın başladığı tarihte işçinin (i) kısa çalışma başvurusu öncesindeki son 60 gün hizmet akdine tabi olması yani primlerinin kesintisiz olarak ödenmiş olması1 ve (ii) son üç yıl içinde en az 450 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödenmiş olması2 gerekmektedir. Şu kadar ki, bu koşulları taşımayan işçiler, kısa çalışma süresini geçmemek üzere son işsizlik ödeneği hak sahipliğinden kalan süre kadar kısa çalışma ödeneğinden yararlanmaya devam edebilecektir.
Kısa çalışma başvurusunda özellikle şu hususlara dikkat edilmelidir: (i) her ne kadar İŞKUR mevzuatı kapsamında bir zorunluluk bulunmasa da, işyerinde kısa çalışma yapılması gerektiğine ilişkin olarak işveren yönetim organı tarafından bir yönetim kurulu kararı alınması faydalıdır, (ii) işveren İŞKUR nezdinde kayıtlı olmalıdır, (iii) Covid-19'a dayanılarak yapılan başvurular mahalline gidilmeksizin sadece ilgili başvuru evrakı üzerinden yapılacağından, İŞKUR müfettişlerinin uygunluk tespitine dayanak yaratacak ve kısa çalışmanın gerekliliğini ortaya koyan belgelerin tümü başvuruya eklenmelidir (faaliyeti durdurulan işyerleri ile ilgili olarak yapılan uygunluk tespiti incelemelerinde, işyerlerinin bu kapsamda olduğuna ilişkin belgenin sunulması yeterlidir), (iv) Covid-19 sebebiyle yapılacak başvuru için başvurunun nedeni olarak "dışsal etkilerden kaynaklanan dönemsel durumlardan ileri gelen zorlayıcı sebep" hanesinde yer alan "Covid-19 Etkisi" seçeneği seçilmelidir, (v) değerlendirilen kısa çalışma başvurusunun sonucu, işveren tarafından işyerinde işçilerin görebileceği bir yerde ilan edilmelidir ya da kısa çalışmaya tabi işçilere yazılı olarak bildirilmelidir ve varsa toplu iş sözleşmesine taraf işçi sendikasına bildirilmelidir. Her ne kadar yukarıdaki beşinci soruda belirtilenler haricinde işçilerin hangi kriterlere dayanılarak seçileceğine ilişkin bir mevzuat hükmü bulunmasa da, kısa çalışma yapacak işçilerin ücretlerinde azalma meydana geleceğinden, bu durumdan en az etkilenecek işçilerin seçilmesinde fayda olabilecektir.
Her ne kadar mevzuatta bu konuya ilişkin açık düzenleme bulunmasa da, geçmiş Yargıtay uygulamasında kısa çalışma sisteminin kanundan doğan işçiye yüklenmiş bir yükümlülük olması dolayısıyla işçinin rızasının gerekmediği söylenmektedir.
Kısa çalışma kapsamında İŞKUR tarafından şu kalemler ödenmektedir: (i) işçinin son on iki aylık prime esas kazançları dikkate alınarak hesaplanan (ancak her halükarda aylık asgari ücretin brüt tutarının %150'sini geçemeyecek olan) günlük ortalama brüt kazancının %60'ı ve (ii) genel sağlık sigortası primleri. Bu anlamda, kısa çalışma döneminde kısa ve uzun vadeli sigorta primleri aktarılmayacaktır.
Kısa çalışma ödeneğinin süresi üç ayı aşmamak üzere ve işyerinde uygulanan haftalık çalışma süresini tamamlayacak şekilde, çalışılmayan süreler için aylık olarak hesaplanır. Örnek vermek gerekirse, normalde uygulanan haftalık çalışma süresinin 45 saat olduğu bir işyerinde kısa çalışma sebebiyle çalışma saatleri 30 saate indirilmişse, kısa çalışma ödeneği süresi arada kalan bu 15 saatin bu ayın tamamı için (yani dört hafta için) hesaplanması ile her işçi bakımından aylık 60 saat olarak bulunacaktır.
Kısa çalışmanın günlük, haftalık veya aylık çalışma süresi içerisinde yapılacağı zaman aralığı işyerinin gelenekleri ve işin niteliği dikkate alınarak işverence belirlenir.
Kısa çalışma ödeneği miktarı, işçinin son on iki aylık prime esas kazançları dikkate alınarak ortalama brüt kazancının %60'ı olarak hesaplanır, ancak her halükarda aylık asgari ücretin brüt tutarının % 150'sini geçemez. Kısa çalışma ödeneği, uygunluk tespitinde belirtilen süreyi aşmamak kaydıyla fiilen gerçekleşen kısa çalışma süresi üzerinden verilir.
Her ne kadar mevzuatta kısa çalışma yapılan sürelere ilişkin olarak İŞKUR kısa çalışma ödeneği yanında işveren tarafından ayrıca bir ücret ödeme yükümlülüğü olup olmadığına ilişkin açık bir ifade bulunmasa da, işçinin çalışmasının karşılığı olarak ücretinin kısmen ödenmesi durumunun söz konusu olacağı kanaatindeyiz. Şöyle ki, son on iki aylık prime esas kazançları dikkate alınarak hesaplanan günlük ortalama brüt kazancı uyarınca hesaplanan aylık ücreti 5.000 TL olan işçiye kısa çalışma ödeneği kapsamında İŞKUR tarafından en fazla 3.000 TL ödenebilecektir. Şu kadar ki, örneğin bu işçinin kısa çalışma süresi boyunca (i) haftalık 45 saatlik çalışma süresinde hiç çalışmayacağı öngörülmüşse bu 3.000 TL'nin tamamı İŞKUR tarafından ödenecektir ancak (ii) haftalık 45 saatlik çalışma süresinde 30 saat çalışacağı öngörülmüşse bu 3.000 TL'nin 1.000 TL'si İŞKUR tarafından ödenecektir ve çalışılan 30 saate karşılık gelen ücret işveren tarafından ödenecektir. Belirtilmelidir ki işveren tarafından sadece çalışılan sürelere ilişkin olarak prim yatırılması gerekir. Bu anlamda, kısa çalışma yapılan süre içerisinde prim yatırılması durumunda prim yatırılan döneme kısa çalışma ödeneği ödenmeyeceği hususu göz önünde bulundurulmalıdır.
Zorlayıcı sebepler arasında sayılan Covid-19 nedeniyle işyerinde kısa çalışma yapılması halinde, ilk bir haftaya ilişkin ücretin işveren tarafından ödenmesi gerekmektedir. Bu ücret ödemesi, normal ücretin yarısı ödenecek şekilde yapılabilecektir.
Kısa çalışma boyunca şu hususlara özellikle dikkat edilmelidir: (i) kısa çalışma ödeneği alanların işe girmesi, yaşlılık aylığı almaya başlaması, herhangi bir sebeple silâh altına alınması, herhangi bir kanundan doğan çalışma ödevi nedeniyle işinden ayrılması veya geçici iş göremezlik ödeneğinin başlaması halleri derhal İŞKUR'a bildirilmelidir, (ii) ilan edilen süreden önce normal faaliyetlere geçilmesi halinde bu durum altı iş günü öncesinde İŞKUR'a bildirilmelidir, (iii) uygunluk tespitine konu toplam işçi sayısının değişmesi hali on gün içinde İŞKUR'a bildirilmelidir, (iv) kısa çalışma yapan işçilerin fiilen çalışma yaptıkları günler ve bu çalışmaları karşılığı elde ettikleri kazançların aylık prim ve hizmet belgesi ile normal olarak bildirilmesi gerekir; ancak kısa çalışma ödeneği alınan günler için SGK'ya gün ve kazanç bildirilmeyecek olup bunun yerine Aylık Prim ve Hizmet Belgesi ile eksik gün gerekçesinin "18-kısa çalışma ödeneği" kodu ile bildirilmesi gerekir, (v) kısa çalışma yapılan süre içerisinde prim yatırılması durumunda prim yatırılan döneme kısa çalışma ödeneği ödenmeyeceği dikkate alınmalıdır, (vi) işveren, işçilerin çalışma sürelerine ilişkin kayıtları istenilmesi halinde ibraz edilebilecek şekilde tutmalıdır.
Footnotes
1. 25.03.2020 tarihinde kabul edilen 7226 sayılı Kanun ile normal koşullarda 120 olan bu sayı, Covid-19 nedeniyle yapılan kısa çalışmalar için 60'a düşürülmüştür.
2. 25.03.2020 tarihinde kabul edilen 7226 sayılı Kanun ile normal koşullarda 600 olan bu sayı, Covid-19 nedeniyle yapılan kısa çalışmalar için 450'ye düşürülmüştür.
